फॅशन’ हा शब्द आपल्या रोजच्या ऐकण्यातला. पण त्याबद्दलची रंजक माहिती, या संकल्पनेचा इतिहास याबद्दल आपण अनभिज्ञ असतो. अनेकवेळा हा शब्द चुकीच्या अर्थानं व चुकीच्या संदर्भानंही वापरला जातो. ‘फॅशन’ ही फक्त कपड्यांशी संबंधीत नाही, नसते. ‘फॅशन’ या संकल्पनेत अनेक गोष्टी अंतर्भूत आहेत. या संकल्पनेची व्याप्ती अगदी घराची अंतर्गत सजावट ते रोजच्या वापरातल्या छोट्या छोट्या गोष्टी अशी अमर्याद आहे. पण फक्त वेशभूषेच्याबाबतीत बोलायचं झालं तर या संकल्पनेत केसाच्या रचनेपासून पायातल्या चपलांपर्यंत सगळ्या गोष्टी अंतर्भूत होतात. त्यात अगदी कुठल्या प्रकारच्या धाग्यानं ड्रेस शिवायचा, कपड्यांना कुठल्या रेशमी धाग्यानं भरतकाम (Embroidery) करायचं, कुठल्या प्रकारची बटणं लावायची, त्याची रंगसंगती, त्याच्यासाठी योग्य अशा अ‍ॅक्सेसरीज कुठल्या असाव्यात, एखाद्या ड्रेसला सूट होईल असा मेकअप कसा करावा वगैरे गोष्टीही येतात. तसंच कपड्यांची ‘फॅशन’ ही फक्त स्त्रियांच्या कपड्यांच्या संदर्भात नसते, नाही. लहान मुलांचे कपडे, पुरूषांचे कपडे, तरूण मुला-मुलींचे कपडे, त्यांच्या सर्व accessories इतकंच नाही तर प्रसंगानुरूप, वेळेनुसार, ऋतूंनुसार वापरण्याचे परफ्युम्स हे सर्व देखिल त्यात येतं. यातल्या प्रत्येक गोष्टींचा सखोल अभ्यास करण्याइतपत त्याचा वेगळा विषय होऊ शकतो.
फॅशनची सुरूवात फ्रान्समधे झाली. कारण मुळात ‘कला’ या प्रकाराला सुरवातीपासून फ्रान्समधे प्रोत्साहन मिळालं आणि तिथे फॅशनकडे एक कला म्हणूनच पाहिलं गेलं. तसंच उच्च अभिरूचीच्या, वेगळ्या धाटणीच्या कपड्यांबाबतचा दृष्टीकोन, ते स्विकारण्याची वृत्ती, त्यासाठी मिळणारं प्रोत्साहन, परवडण्याची क्षमता या सगळ्या गोष्टी फ्रान्समधे होत्या. शेजारचं जगावर साम्राज्य गाजवणारं इंग्लंड परंपराप्रिय असल्याने तिथे वेगळ्या प्रकारचे, धाटणीचे कपडे स्विकारणं तसं कमी होतं. पण तरीही इंग्लंडमधले अमीर उमराव, सरदारांच्या बायका फ्रान्समधून उंची कपडे खरेदी करत आणि हळूहळू फ्रेंच डिझायनरचे कपडे हा ‘Status Symbol’ झाला, जो अजूनही जगभरात मानला जातो. चार्ल्स फ्रेडरीक वर्थ हा ‘ओत् कुतूर’चा (Haute Couture) आणि एकंदरीतच फॅशन इंडस्ट्रीचा जनक मानला जातो. त्यानं सर्वप्रथम तयार ड्रेसेस शिवून एका मॉडेलला घालून लोकांसमोर पेश केले. ही मॉडेल त्याची बायकोच होती. लोकांना ही संकल्पना, त्याच्या कपड्यांचं डिझाईन आवडू लागलं आणि हळू हळू त्याचं नाव होऊ लागलं. त्याच्या डिझाईन्सची, त्यानं तयार केलेल्या कपड्यांची लोकप्रियता जशी वाढू लागली तशी कपड्यांना आपल्या नावाचं ‘लेबल’ लावणंही त्यानं सुरू केलं. आज ‘पॅरीस’ आणि इटली मधलं ‘मिलान’ हे फॅशनचे मक्का-मदिना किंवा फॅशनची पंढरी, ‘फॅशन’ मधला शेवटचा शब्द मानला जातो. त्यानंतर लंडन. हळू हळू स्पेनमधल्या माद्रीद या शहराला देखिल पॅरीस, मिलान, लंडन या शहरांच्या बरोबरीनं महत्व येत आहे.
कपड्यांच्या किंवा वेशभूषेच्या फॅशनचे साधारणपणे तीन प्रकार आहेत. Haute Couture, Ready to wear, Production for mass market. Haute Couture म्हणजे फ्रेंचमध्ये उच्च प्रकारचे (कपडे) शिवणे. पूर्वी असे कपडे एखाद्या ग्राहकाच्या मागणीनुसार केवळ त्याच्यासाठीच व त्याच्या मापानुसार तयार केले जात. त्यामुळेच दुसर्‍या कुणालाही तसेच कपडे अथवा डिझाईन मिळत नसे. हे कपडे बरेचसे ‘ड्रेपरी’ पद्धतीनं व हातानं शिवले जात. वापरलेलं कापड, दोरे, रेशीम हे ‘एक्स्लुसिव्ह’ असे व अशा कपड्यांची किंमत शिवण्याच्या पद्धतीमुळे, वापरलेल्या कापडामुळे, शिवण्यासाठी लागणार्‍या वेळामुळे खूप महाग असे व सर्वसामान्य लोकांना या किंमती परवडत नसत. अजूनही यात फारसा फरक झालेला नाही. असं म्हटलं जातं की संपूर्ण जगात खरे Haute Couture कपडे परवडणारे आणि खरेदी करणारे फक्त २०० च्या आसपास लोक आहेत. ‘ऑस्कर’ साठी वापरले गेलेले गाऊन्स/कपड्यांकडे संपूर्ण जगाचं लक्ष लागलेलं असतं. त्यामुळे त्या समारंभात वापरले गेलेले कपडे हा अभिनेत्यांसाठी/अभिनेत्रींसाठी अत्यंत महत्वाचा मुद्दा असतो, पण कित्येक अभिनेत्यांना त्या ड्रेसेसच्या किंमती परवडू शकत नाहीत. त्यामुळे त्या अभिनेत्याने/अभिनेत्रीने ज्या चित्रपटात काम केले आहे, त्या चित्रपटाची निर्मीती करणारी संस्था त्यांच्या मदतीला येते आणि या कार्यक्रमाच्या वेषभूषेचा खर्च उचलते जो अगदी ५-६ मिलीयन डॉलर्सपर्यंत किंवा त्यापेक्षाही जास्त जाऊ शकतो.’रेडी-टू-वेअर’ कपडे हे Haute Couture एवढे महाग नसले तरी स्वस्तही नसतात. ‘डिझायनर हाऊसेस’ आपल्या डिझायनरच्या डिझाईन्सचे ठराविक संख्येचे उत्पादन करतात. एकूण संख्या कमी असते शिवाय कपड्यांची निर्मीती उच्च दर्जाची व्हावी याकडेही बारकाईनं लक्ष दिलं जातं. त्यामुळे हे कपडेही महाग असतात आणि श्रीमंत लोकांनाच परवडू शकतात. ‘रेडी-टू-वेअर’ कपड्यांची डिझाईन्स ‘स्प्रिंग’, ‘समर’, ‘फॉल’ आणि ‘विंटर’ असे फॅशन शोज आयोजित करून लोकांसमोर आणले जातात. ‘समर’ २०१४ मधे येणारी डिझाईन्स ‘समर’ २०१३ मध्येच लोकांसमोर आणली जातात. त्यामुळे ‘रेडी-टू-वेअर’ प्रकारात ‘फोरकास्टींग’ किंवा भविष्यातील डिझाईन्सचा अंदाज वर्तवणे याला खूप महत्वाचं असतं. बर्‍याच वेळा रेडी-टू-वेअर’ कपड्यांची नक्कल मास मार्केटमधल्या कपड्यांच्या निर्मितीसाठी केली जाते.
‘मास मार्केट’ किंवा सर्वसामान्य लोकांसाठी तयार होणारे कपडे हे इंडस्ट्रीचा सर्वात मोठा भाग व्यापतात. या कपड्यांच्या किंमती कमी असल्या तरी त्यांची उलाढाल सर्वात जास्त होते. मास मार्केटचं महत्व ओळखून आयझॅक मिराझी सारखा डिझायनर आता मास मार्केटसाठीही डिझाईन्स व कपड्यांचे उत्पादन करू लागला आहे. जेनीफर लोपेझसारखी ‘सेलिब्रेटी’ आपल्या लेबलचे कपडे सामान्य लोकांसाठी आणत आहे. आज फॅशन इंडस्ट्री ‘बिलीअन डॉलर इंडस्ट्री’ मानली जाते. सध्या जगभरातली वार्षिक उलाढाल १२०० बिलिअन डॉलर्स एवढी आहे.
(क्रमश:)